De overeenkomsten in taal

Het Nederlands is natuurlijk een unieke taal. Maar ook weer niet zo uniek dat alles anders is dan in andere talen. Daarom is het aardig om woorden uit het Nederlands eens te vergelijken met woorden in andere talen. Soms zien die woorden er anders uit, maar klinken ze toch (bijna) hetzelfde of ze zien er juist hetzelfde uit, maar klinken heel anders.   

           Zij deed dat weer heel snel.          Ik zag ze allemaal kantelen.         
           Zij date hem elke week.                 Ik zag daar allemaal kantelen.  

Bij dit thema hoort nog een heel ander onderzoeksterrein: hoe je dezelfde boodschap op veel verschillende manieren kunt zeggen. Dat kan al door de klemtoon in een zin anders te leggen. Het kan ook door heel andere woorden te kiezen. Waar en voor wat dit handig is, kom je dan ook te weten.

Verder komt het verschil tussen letterlijk en figuurlijk taalgebruik hier aan de orde. Een leuk onderwerp om mee te spelen, soms leidt het tot misverstanden. Door letterlijk en figuurlijk lekker te mixen kan je met toneel, poppenkast of film grappige gesprekken opvoeren..  

Traplopen

Door woorden steeds een letter langer maken, en dan soms de volgorde van de letters een beetje te veranderen, kun je een trap van woorden maken. Hier zie je twee voorbeelden:

                                   e
a                                 te
as                               ets
kas                             iets
kras                            niest
kaars                          eisten
                                    stieren

Probeer zelf, samen met een maatje of alleen, ook eens een paar van die trapjes te maken. Begin klein, maar probeer daarna die trap steeds hoger te maken.

Je mag zelf kiezen of je met het langste woord begint en dat steeds korter maakt, of dat je met één letter begint en de woorden steeds langer maakt.

Kun je ontdekken welke letters (of lettercombinaties) handig zijn om in een woord te hebben, als je de volgorde van de letters moet veranderen? 

Kijk maar, het rijmt toch!

Je weet natuurlijk wat 'rijmen' is: woorden die (aan het eind) hetzelfde klinken. In versjes, liedjes en gedichten komt vaak rijm voor. Rijm helpt ook om de tekst van een liedje of gedicht gemakkelijker te lezen en te onthouden. In de rubriek De klank van taal vind je meer daarover, want de uitspraak en de klemtoon op een klankgroep spelen ook een rol bij die overeenkomsten en verschillen.

Hier gaat het nu over een ander soort rijm. Rijm dat je niet kunt horen, maar wel kunt zien. Met een mooi woord heet dat 'visueel rijm'. Kijk maar naar deze voorbeelden:

           fabel          tabel

           offeren      stofferen 

           gelijk          mogelijk  

Lees deze woordparen maar eens hardop voor. Wat is hier aan de hand?

Deze volgende woorden zien er zelfs helemaal precies hetzelfde uit. Toch zijn het heel verschillende woorden.

 
Kun je zelf nog meer van zulke woordparen bedenken?

We noemen dat visueel rijmende woorden, want je ziet wel gelijke woorden, maar je hoort niet gelijke woorden.

Probeer met de woorden die je hebt verzameld een gedichtje te maken.

Vraag daarna aan iemand om dat hardop voor te lezen.
Bespreek daarna waardoor dit niet vlot lukte!
Probeer dat ook nog eens bij andere mensen uit... 

Kijk èn luister hoe het rijmt!

Wisselspoor is de naam van een versvorm die gebruik maakt van het verschil tussen visueel rijm (de woorden die je ziet lijken te rijmen, maar als je ze uitspreekt rijmt het niet) en fonetisch rijm (het rijmt als je het uitspreekt, maar je kunt dat niet altijd zien aan de gebruikte letters).

Kenmerken:

·        drie regels

·        gelijke regellengte (aantal klankgroepen), maar die lengte
       mag je wel zelf kiezen

·        rijmschema is aaa, maar wel met een twist: bij de eerste en
      de tweede rijmen de letters (visueel rijm), bij de tweede en
      de derde rijmen de klanken (fonetisch rijm).

Voorbeeld:

   Anders geef ik je graag gelijk
     maar dat is nu onmogelijk.
     Ik vind jouw aanpak zorgelijk. 

Kies nu zelf een paar rijmwoorden die visueel en/of fonetisch rijmen. Maak daarmee zo'n wisselspoor-versje.

Kun je nu uitleggen waarom men deze versvorm wisselspoor heeft genoemd?

Gelijknamig maken

Als er op een fruitschaal drie appels en twee peren liggen kun je die aantallen niet zomaar bij elkaar optellen. Want het zijn niet allemaal appels en ook niet allemaal peren. Je moet dan een andere naam gebruiken, zoals vruchten of fruit.

Bij breuken kom je dat ook tegen. Als je 1/5 en 1/4 bij elkaar wilt optellen, dan lukt dat niet, want die noemers zijn verschillend en dat betekent dat die namen niet voor allebei de breuken kloppen. Ook dan moet je een nieuwe naam zoeken, wat je bij breuken heel toepasselijk ‘gelijknamig maken’ noemt.

Dat komt bij veel namen voor. Als zo’n groepje namen bij elkaar hoort, dan heb je een nieuwe naam nodig die voor allemaal klopt. Dat noemen we ook wel een verzamelnaam. Je kunt vast wel bedenken waarom die naam zo heet. Probeer de verzamelnamen te vinden voor de volgende groepjes namen. Misschien kun je wel meer verzamelnamen bedenken die allemaal bij zo’n groepje passen…

-         erwt, sperzieboon, bloemkool en sla.

-         diamant, robijn, smaragd, saffier

-         trui, shirt, broek, sokken

-         de Alpen, de Apennijnen, de Pyreneeën, de Oeral

-         mug, mier, wesp, bij

-         brommer, auto, trein, fiets

-         Camembert, Edammer, feta, Parmezaan

-         bord, schaal, kopje, schotel

-         Instagram, Twitter, Facebook, LinkedIn

-         Trouw, het Parool, De Telegraaf, NRC

-         mes, vork, lepel, gebaksvorkje

-         Rome, Brussel, Boedapest, Ottawa

-         BNNVARA, AVROTROS, VPRO, KRO-NCRV

Kun je zelf ook nog een paar van zulke groepjes bedenken, met een passende verzamelnaam daarbij? 

Letterlijk

Letterlijk betekent dat je het precies zo bedoelt als je het zegt. Vaak gebruiken we uitdrukkingen die juist niet letterlijk zijn bedoeld. Het tegenovergestelde van letterlijk heet figuurlijk of overdrachtelijk.

Lees het volgende gedicht van Daan Zonderland (pseudoniem van Daan van der Vat, 1909-1977) maar eens, dan wordt dat verschil je vast duidelijk...

"Geachte Heer, ik moet u danken 
voor het postpakket dat ik ontving. 
Maar u vergeeft mij ongetwijfeld 
Een zekere teleurstelling. 

Toen ik de hand vroeg van uw dochter, 
Die ik hartstochtelijk bemin, 
Deed ik zulks niet in letterlijke, 
Doch overdrachtelijke zin.‟ 

Voorbeeld. Als iemand vraagt "Wat is hier aan de hand?" dan zou dat letterlijk kunnen betekenen dat iemand iets aan zijn of haar hand heeft. 

Waardoor geeft het verschil tussen letterlijk en figuurlijk mis-verstanden bij mensen die Nederlands als vreemde taal moeten leren? Vraag dat eens na bij mensen die dat hebben meegemaakt (of nog steeds meemaken).

Letterlijk (2)

Er zijn mensen die (vaak) zeggen  "... letterlijk en figuurlijk ...", bijvoorbeeld in een zin als "Het regende letterlijk en figuurlijk pijpenstelen." Meestal klopt dat niet en bedoelen ze figuurlijk.

Kan jij een of meer situaties bedenken waarin een uitdrukking zowel letterlijk als figuurlijk wel klopt?

Eenvoudiger is het om figuurlijk bedoelde uitdrukkingen, letterlijk uit te voeren. 'Tegen de lamp lopen' kan je heel letterlijk doen, maar heeft niets met de figuurlijke betekenis te maken.  Toch kan het tot heel rare of grappige situaties leiden.

Bedenk een verhaaltje dat je kunt uitspelen (en filmen), waarin je tien uitdrukkingen laat voorkomen die je letterlijk speelt. De andere leerlingen moeten dan later proberen ze alle tien te herkennen. Zorg daarom dat ze niet allemaal heel erg opvallen. Hoe gewoner het lijkt, hoe moeilijker te herkennen.

Ook kan je hiervan vast wel weer een filmpje maken, maar dan nu met de oorspronkelijke betekenissen.

Schijn bedriegt

Zoals je in het gedichtje 'Letterlijk' kon lezen, hield Daan Zonderland wel van teksten die je niet te serieus moet nemen. Hier is er nog een.

Een biefstuk is gewoonlijk
Afkomstig van een koe.
Als men een biefstuk pijn doet,
Dan zegt de biefstuk: "Boe!"

Doch als een biefstuk hinnikt
Bij onverwachte pijn,
Dan zal er hoogst waarschijnlijk
Iets niet in orde zijn.  

Als je deze tekst vergelijkt met het nieuwsbericht daarnaast zie je dat er inderdaad soms iets niet in orde is. 

Kies een paar berichten uit een krant of van een nieuwssite. Maak over het onderwerp van zo'n bericht een gedichtje, waarin dat nieuwtje minder serieus lijkt. Zorg wel dat de inhoud herkenbaar blijft!

Wil je nog meer inspirerende voorbeelden van berichten die serieus klinken, maar toch de draak steken met echte berichten, dan moet je eens kijken op https://speld.nl/

Rekenen met woorden (1)

Bewerkingen die je bij rekenen heel gewoon vindt, blijken we ook regelmatig toe te passen op woorden.

Neem de bewerking verdubbelen, die gebruiken we best vaak. Als iemand veel praat, maar weinig zegt, noemen we dat ‘bla bla’. We zeggen ‘nou nou’ en ‘dag dag’, we doen iets samsam, we denken soms ‘ikke ikke – en de rest …’, of we laten iets blauw blauw.

Dit verdubbelen van een betekenis doen we zelf ook wel. Als je het hebt over een ‘ronde cirkel’ of over ‘weer herhalen’ of over ‘hardop voorlezen’, dan zeg je eigenlijk twee keer hetzelfde.

Ga eens op zoek naar nog meer voorbeelden van al dit soort verdubbelingen. Probeer bij elk voorbeeld te ontdekken of dat een vergissing is, of dat die verdubbeling toch een betekenis toevoegt. Als dat zo is, wanneer zou je die dan gebruiken?  

Rekenen met woorden (2)

Er zijn nog meer rekenbewerkingen die wij zonder moeite toepassen op woorden. Een mooi voorbeeld daarvan is vermenigvuldigen. Je weet hoe zo'n tabel gaat: 1x5, 2x5, 3x5, … enzovoort. Dat doen we met woorden ook: eikenhout, beukenhout, teakhout, hardhout, timmerhout, haardhout, … Allemaal soorten hout, maar steeds met een nieuwe betekenis door wat ervoor staat. Je zou dat ‘de tafel van hout’ kunnen noemen.

Probeer dat zelf ook eens met ‘de tafel van water’! Je weet dat bij rekenen de tafel na 10x… nog eindeloos verder kan. Dat is bij die van water ook: probeer de rij zo lang mogelijk te maken!

Zou dat ook met andere woorden kunnen?

Zijn er ook woorden waarmee dat niet of nauwelijks lukt? Kun je dat verklaren?

Rekenen met woorden (3)
Bij rekenen zijn bewerkingen soms elkaars tegenovergestelde, zoals vermenigvuldigen en delen. Je gebruikt dezelfde getallen, maar in een andere volgorde 3x4=12, 12:3=4.

Dit blijkt bij woorden ook zo te gaan. Je kunt een woord over heel veel andere woorden verdelen. Dat kan ook weer met hout: houtkachel, houtstapel, houtopslag, houtvuur, houtkap, houthakker, houtwol, enzovoort.

Probeer jij dat ook eens met water! Over hoeveel woorden kan jij ‘water’ verdelen door woorden steeds met ‘water’ te laten beginnen? Meer dan 25?

Wat gebeurt er met de betekenis van die woorden als er ‘water’ in voorkomt? Is dat bij al die woorden hetzelfde?

Kun je ook andere woorden verdelen? Welke woorden zijn daar het meest geschikt voor? Waardoor zou dat komen denk je? 

Woorden uitlenen

De vakantie is alweer voorbij. Misschien ben jij ook weer eens wat verder weg geweest. Toen op reis gaan nog heel gewoon was, bleek dat het populairste vakantieland voor Nederlanders Frankrijk was. Misschien heb je al eens ontdekt dat we in het Nederlands heel veel Franse woorden gebruiken. Die hebben we in de loop der jaren uit het Frans geleend. Denk maar aan woorden als: cadeau, privé, truc, diner, controle, enquête… Maar wist je dat het Frans ook woorden uit het Nederlands heeft geleend? Hier komen er een paar: bâbord, berme, cahute, sur, cabillaud, kermesse, colza, havre, pompe, salle. Kun je raden welke Nederlandse woorden dit eigenlijk zijn?

Dit zijn ze (niet in de goede volgorde): haven, bakboord, kermis, zaal, kajuit, koolzaad, kabeljauw, pomp, berm, zuur.

Ook het Duits heeft woorden uit het Nederlands geleend. Bijvoorbeeld: Lärm, Pottfisch, Rosine, Anschovis, flunkern, Abtei, Morast, Auster, polken, Schwabber. Zie je welke Nederlandse woorden het zijn?

Dit zijn ze (niet in de goede volgorde): potvis, flonkeren, oester, abdij, moeras, alarm, zwabber, ansjovis, pulken, rozijn.

Tot slot het Engels. Kun jij zien welke Nederlandse woorden verstopt zitten in: shuffle, gherkin, drum, foreman, tea, rosemary, mussel, mole, yammer, household?

Hier komen ze (niet in de goede volgorde): trom, thee, huishouden, augurk, mol, schuifelen, jammeren, rozemarijn, mossel, voorman. 

Grappig eigenlijk, dat we het overnemen van die woorden uit een andere taal, ‘lenen’ noemen. Als de ene taal een woord uit een andere taal leent, wordt zo’n woord namelijk nooit meer teruggegeven. De sprekers van die taal veranderen zo’n woord (of de uitspraak daarvan) meestal wel een beetje en dan hoort het echt bij die nieuwe eigenaar...               

Er volgt meer!